گذری بر ابیانه

    در 40 کیلومتری شمال غربی نطنز از استان کاشان در دامنه کوه کرکس روستایی بس کهن واقع است به نام ابیانه. این روستا را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی پرتنوعش باید از زمرة استثنایی ‏ترین روستاهای ایران به شمار آورد. شکوه معماری بومی و سرشار از زیبایی این روستا، آن را در شمار نمونه‏ های کم نظیر دیدنی‏های جهان درآورده است.

 ابیانه نقطه ‏ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. در دورة صفویه هنگامی که شاهان صفوی برای ییلاق به نطنز می‏رفتند بسیاری از نزدیکان آنها و درباریان ترجیح می‏دادند در ابیانه اقامت کنند.

                                                                  

   شمار خانه ‏های ابیانه در سرشماری سال 1361 برابر با 500 واحد برآورد شده؛ این خانه‏ ها تماماً بر روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتی که پشت بام مسطح خانه‏ های پایین دست، حیاط خانه‏ های بالادست را به وجود آورده است و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمی‏سازد. در نتیجه، ابیانه در وهلة اول روستایی چند طبقه به نظر می‏آید که در بعضی موارد تا چهار طبقة آن را می‏ توان مشاهده کرد. اتاقهای ابیانه به پنجره‏های چوبی ارس مانند مجهزند و اغلب دارای ایوانها و طارمیهای چوبی پیش آمدة مشرف بر کوچه ‏های تنگ و تاریک‏اند که خود به صورت مناظر جالبی درآمده‏اند. نمای خارجی دیوارهای خانه‏ های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده است.

     از آنجا که در دامنه ‏های شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه‏ های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه‏های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه‏ ها حفر شده‏اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دامها و نیز آذوقة زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار می‏گیرد. زندگی مردم ابیانه کشاورزی و باغداری و دامداری است که با روشهای سنتی اداره می‏شود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار می‏گیرد. گندم، جو، سیب‏ زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به دست می‏آید.

  در سالهای اخیر قالی‏بافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به 30 کارگاه قالی‏بافی در آنجا دایر شده است. در گذشته گیوه ‏بافی از جمله مشغله‏ های پردرآمد زنهای ابیانه بوده است که امروزه تا حدی متروک شده است.

   مردم ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراکز پر جمعیت و راههای ارتباطی، قرنها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجة قدیم خود را حفظ کرده ‏اند. زبان مردم ابیانه فارسی با لهجة خاص ابیانه ‏ای است که با لهجه‏ های متداول در جاهای دیگر تفاوت اساسی دارد.

     لباس سنتی آنها، هنوز هم میان آنها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب از خود نشان می‏دهند، در مردان شلوار گشاد  و درازی از پارچة سیاه و در زنها پیراهن بلندی از پارچه‏ های گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زنهای ابیانه معمولاً چارقدهای  سفیدرنگی بر سر دارند.

                                                                                                                           

    قدیم‏ترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده‏ای است که مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته است. آتشکده ابیانه را نمونه ‏ای ازمعابد زردشتی دانسته‏اند که در جوامع کوهستانی ساخته می‏شد.

     مهم‏ترین بنا و اثر تاریخی این روستا یک باب مسجد جامع و قدیم‏ترین اثر تاریخی این مسجد منبر چوبی منبت‏کاری آن است که در سال 466 هجری قمری ساخته شده است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال 701 هـ . ق. نوشته شده است که مربوط به دورة ایلخانان است. مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخره‏ای در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ 952هـ . ق. مشاهده می‏شود.

                                                                        

  مسجد جامع ابیانه، دارای آن‌چنان تاریخ با ارزش است که به تنهایی دیدن ابیانه را لازم می‌دارد، محراب در شبستان زیرین مسجد، با تزیینات بسیار زیبا، نفیس و منحصر به فرد است. این محراب که به دستور ابوجعفرمحمد فرزند علی ساخته شده، دارای کنده‌کاری به خط کوفی گلدار و کوفی ساده است و سوره «یس» در اطراف آن کنده شده است. تاریخ جمادی‌الاول سال 477 هجری بر روی محراب به چشم می‌خورد. همچنین منبر مسجد، یادگاری از دوره سلجوقی (سال 466 هجری) است که بر روی آن گل هشت پر لوتوس شبیه آنچه بر سنگ‌های تخت‌جمشید از عصر هخامنشی به جای مانده است، دیده می‌شود. بنای اولیه مسجد متعلق به قرن چهارم هجری بوده و تعمیر آن بوسیله مولانا محمد بها‌الدین در سال 772 هجری به اتمام رسیده است.

مسجد پرزله در بخش شرقی مسجد جامع بنا یافته و به عصر ایلخانیان تعلق دارد. بر در ورودی مسجد که قدیمی‌ترین در موجود در ابیانه است تاریخ 701 هجری نقش بسته، این مسجد در دو طبقه فوقانی ساخته شده و در زیر آن آب‌انبار و پاشیر قرار دارد، ارتباط طبقات مسجد از طریق پله‌ای مارپیچ میسر است. بقعه امامزادگان یحیی و عیسی، فرزندان امام موسی کاظم (ع) در جنوب شرقی مسجد جامع قرار دارد که برخلاف اکثر ساختمان‌های روستا، دارای حیاط مرکزی است و آب‌نمای بزرگی که از شاخه نهر روستا سیراب می‌شود، در وسط آن قرار دارد. معماری این زیارتگاه با گنبد هشت ضلعی و کاشی‌کاری فیروزه‌ای، جلوه‌ای زیبا در میان بناهای خشتی دهکده دارد.

    روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است: یکی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم (ع) بوده‏اند؛ و زیارتگاه دیگر ابیانه قدمگاه نامیده می‏شود. از جمله جاها و اماکن دیدنی دیگر ابیانه می‏توان از خانه غلام نادرشاه و خانه نایب حسین کاشی نام برد.