فلزکاری نیشابور- بخش دوم

نظری اجمالی بر تاریخ نیشابور

شهرستان نیشابور یکی از شهرستانهای بخش مرکزی استان خراسان رضوی است که بین ً19و58ْعرض جغرافیایی و 30ً،59ْ طول جغرافیایی در حاشیه کویر مرکزی ایران واقع شده است. بخش اعظم این شهرستان در دشت نسبتاً وسیعی قرار دارد، که در شمال آن کوههای بینالود قرار دارد.

بر اساس سرشماری سال 1375 جمعیت نیشابور 412904 نفر بوده که 16931 نفر آن (حدود 41 درصد) در نقاط شهری و 243773 نفر (حدود 56 درصد) در نقاط روستایی سکونت داشته‌اند.

نیشابور شهری است خفته در اعماق تاریخ ، قرار گرفته بر چهار راه حوادث، شهری پرخاطره و عبرت‌انگیز و به گفته دکتر اسلامی ندوشن «کمتر شهری در سراسر ایران می‌توان یافت که به اندازه نیشابور عبرت‌انگیز و پرخاطره باشد. شهر پرشکوفا و نازنینی که روزگار مانند پهلوانان تراژدی، بزرگترین عزتها و بزرگترین خواری‌ها را برآن آزموده است.» می‌توان گفت که نیشابور ققنوس شهرهای ایران است. شهری که پس از هر بار مردن دوباره زنده شد و نفس کشید، شهری که حدود 19 بار بر اثر زلزله و حمله دشمنان ویران شد ولی باز هم پابرجا ایستاد. شهری که تاریخ آن را باید از گوشه و کنار کتاب‌های کهنه و سفالهای عتیق موزه‌های بیگانه و سنگ قبرهای شکسته فراهم آورد. شهری پرآوازه که در گذشته به صور و نامهای گوناگونی نظیر رئونت، تمام آپاخشتره، ابرشهر، اًپرشهر، ایرانشهر، نوشاپور، نیوه شاپور و ... از آن یاد شده و اکنون به نیشابور معروف است. نام نیشابور در کهن‌ترین دفتر ایرانی یعنی اوستا به گونة «ائونت» آمده است که به معنای دارنده جلال و شکوه است. در کتیبه شاپور اول در کعبه زردشت (262 م/ بعنوان یکی از قدیمترین سندهای ثبت شده از این شهر به نام «تمام آپاخشتره» یاد شده است.

قدمت نیشابور بر اساس حفریات جدیدی که در تپه برج نیشابور صورت گرفته است به حدود 6 الی 7 هزار سال ق.م برمی‌گردد. ولی بیشترین دورانی که از نیشابور در متون تاریخی صحبت شده است مربوط به زمان ساسانیان می‌باشد. چنانکه گفته می‌شود، در میان آتشکده‌های بسیاری که در ایران بوده است، سه آتشکده، اهمیت برتر و ویژه‌ای داشته‌اند که یکی از آنها آتشکده برزین مهر (آتشکده کشاورزان ایران زمین) واقع در کوهستان ریوند در شمال غربی نیشابور بوده است. وجود این آتشکدة بزرگ و نامی در این ناحیه، خود نمایانگر اهمیت موقعیت نیشابور به عنوان یکی از پایتخت‌های مذهبی و یا یکی از مراکز مهم فرهنگی سیاسی در دوران اوج آیین زردشت در ایران باستان (ساسانیان) می‌باشد.

نیشابور در اوایل اسلام با قیام سردار شورشی خراسان یعنی طاهر بن حسین، مشهور به طاهر ذوالیمینین که در جنگ مامون با برادرش امین وی را به پیروزی رسانده بود و به پاداش آن، حکومت شرقی ایران را در سال 205 هـ.. گرفته بود، برخورد می‌کند. طاهر با حذف نام خلیفه عباسی از خطبه نماز جمعه، تأسیس اولین حکومت  سلسله ایرانی را پس از حمله اعراب به ایران (به نام سلسله طاهریان) اعلام نمود. بطور کلی اگر چه نیشابور در طی قرن‌های سوم تا هفتم هجری دارای موقعیت بسیار ممتاز حکومتی، تجاری و بازرگانی بوده است، لیکن در این دوران به دلیل بروز جنگهای پیاپی نظیر رقابت حاکمان محلی، تخریب و تصرف آن توسط پادشاهان و امیران سلسله‌های مختلف تهاجم اقوام غز، زلزله‌های سالهای 242، 545، 605 هجری قمری، آتش‌سوزی سال 538 (یا 548) هـ.ق و نیز جنگهای داخلی که بین محلات مختلف شهر به علت اختلافات مذهبی و مسلکی، پیش آمده بود، بارها ویران شده و یا آسیبهای فراوان دیده و دوباره به همت حاکمان سخت‌کوش این شهر بعنوان یکی از مراکز مهم سیاسی، علمی و فرهنگی خراسان بزرگ خود نمایی کرده است. و پس از حمله مغول در سال 618 هـ.ق دیگر نیشابور نتوانست به آن شکوه و عظمت دوران گذشته برگردد.

پیشینه کاوشهای باستان‌شناسی نیشابور:

اولین انگیزه کاوشهای باستان‌شناسی در نیشابور به اوایل قرن حاضر می‌رسد. توجه متون دوره اسلامی به زبانهای اروپایی و گزارشهای سیاحان قرن 19 و اوایل قرن 20 درباره نیشابور و همچنین خروج تعدادی از اشیاء فرهنگی این شهر به خارج از ایران باعث جلب نظر تعدادی از کاوشگران خارجی به این محل گردید. برای اولین بار یک هیأت آمریکایی از طرف موزه متروپولیتن به سرپرستی چارلز ویلکنسون و با دستیاری جوزف اوتپن و والترهاوزر، به استناد اقوال مورخان و جغرافیانویسان دوران اسلامی و به امر کشف آثار دوران ساسانی عازم نیشابور شدند و کاوشهای خود را از سال 1935 شروع کردند و تا سال 1940 ادامه دادند. با شروع جنگ دوم جهانی این کاوشها متوقف شد و مجدداً برای یک فصل در سال 1947 ادامه یافت. محل کاوشها، تپه سبزپوشان، تپه مدرسه، تپه تاکستان و قنات تپه بود. ویکلنسون در مورد انگیزه این کاوشها می‌نویسد: «این محل به علت اشارات بسیاریکه در منابع عربی و فارسی بدان شده بود انتخاب گردید. این اشارات حاکی از این است که نیشابور در دوره ساسانی ساخته شده و برای چندین قرن در دورة اسلامی شهر مهمی به شمار می‌رفته و هنر و صنعت پیشرفته‌ای داشته است.»

دومین برنامه مهم حفاری پژوهشی را وزارت فرهنگ و هنر سابق به منظور مطالعه کوره‌های سفالگری نیشابور برنامه‌ریزی کرد و انجام آن برعهده آقای سیف ا... کامبخش  به مدت 22 روز در اسفند ماه سال 1347 نهاده شد. ایشان در طی کاوشی که انجام دادند موفق به کشف چهار کورة سفالگری گردید که متعلق به دورة سلجوقی می‌شد. همچنین ریچارد بولیت در سال 1966 نیز موفق به بازسازی محلات قدیم نیشابور گردید.

معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور به منظور تعیین حریم محدوده شهر باستانی نیشابور برنامه‌ای را تدارک دید و انجام آن را به محمود موسوی سپرد، هیئتی تحت سرپرستی آقای موسوی در پائیز 1367 ضمن تعیین حریم شهر موفق به کشف بقایای یک حمام از دوره سلجوقی و خاکبرداری آن و کشف یکی از محلات مسکونی شادیاخ و کشف 26 سکه نقره ایلخانی که عموماً ضرب ضرابخانه نیشابور بوده، شدند. انجام حفاریها و پژوهشهای مذکور منجر به کشف آثار مهم، معماری، تزئینات بنا، حجاری، گچبری ، نقاشی دیواری، مساجد، مدارس، حمام، خانه‌های مسکونی، سفال، فلز، شیشه، سکه و آثار دیگری از دوران اسلامی گردید. با کشف این آثار محققان خارجی و داخلی مطالعاتی را بر روی آنها آغاز کردند و نتایج تحقیقات خود را به صورت مقاله، کتاب و گزارش در داخل و خارج از کشور در دسترس علاقمندان قرار دادند.

فلزکاری نیشابور(قرون اولیه اسلام)

خراسان از جمله ایالتهایی بوده که اغلب صنایع در آن رونق داشته اند و جاده ابریشم از آن عبورمی کرده است، اما تلاش در خور و شایسته ای برای شناخت گذشته آن صورت نگرفته است وبا توجه به این امر ، مشکل است که در این باره (صنعت و هنر)واین منطقه خصوصا در اوائل دوران اسلامی سخن بگوئیم .با توجه به کاوشهای انجام شده و اطلاعات کمی که در این مورد موجود است ، می توان گفت تاکسیلا یکی از مراکز شکوفا درپیش از اسلام بوده است؛ و سغدیان هم در پیش از اسلام یکی از مهمترین تولید کنندگان ظروف نقره ای بوده اند .

یکی از این شهرها در منطقه خراسان ، نیشابور بوده است و آنچه سبب شده که از نیشابور به عنوان مرکز فلزکاری شمال شرق ایران نام برد به چند دلیل است:

1- قرار گرفتن بر سر راه جاده ابریشم و وجود بازرگانان در این شهر که علاقمند به تجارت با مناطق دور دستی چون مرو ، بلخ،جرجان و ری بوده و نیشابور حالت مرکزیت  را داشته و اغلب اشیاء از این منطقه به مناطق دیگر صادر می شده ، که در کاوشهای انجام شده این قضیه ثابت شده است .

2- وجود جمعیت زیاد نیشابور در آن زمان که خواهان کالاههای مورد نیاز زندگی بوده اند .

3-وجود معادن نقره ، مس ، آهن و سرب در کوههای نوقان در نزدیکی نیشابور وهمچنین معادن دیگر درشهر توس .

4-   نیشابور در قرون اولیه اسلام به عنوان یکی از پایتختهای ایران تلقی می شده است و به همین جهت اغلب هنرمندان از نقاط دور دست به آنجا عزیمت می نمودند.